ენერგოეფექტიანობა ოზონის შრის დასაცავად

„ღმერთი გპატიობს ყოველთვის,

ადამიანი ზოგჯერ, ბუნება არასოდეს!“

პაპი ფრანცისკე |

 

მორიგი ახალი ამბის კითხვისას, რომელიც ჩვენს დროში, როგორც წესი, რაიმე კატასტროფას, კონფლიქტებს ან ნგრევას უკავშირდება, ყოველთვის გამოიკვეთება აღნიშნული მოვლენის კავშირი ენერგეტიკასთან, ენერგორესურსებზე მზარდ მოთხოვნასა და მათი ხელმისაწვდომობის სიმწირესთან, იქნება ეს მორიგი წყალდიდობა, ტყის მასიური ხანძარი, ზოგადად, კლმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული სხვა მოვლენები, თუ საერთოდაც უკრაინაში მიმდინარე საშინელი ომი, ყოველთვის თავს იჩენს ენერგორესურსების მოხმარებასთან პირდაპირი ან ირიბი კავშირი.

ის რომ გლობალურ დათბობასა და კლიმატის ცვლილებაზე ენერგეტიკა, როგორც სათბური აირების ერთ-ერთ-მთავარ მწარმოებელი ინდუსტრია, მნიშვნელოვნად ზემოქმედებას ახდენს, დიდი ხანია ყველასთვის ცნობილია, თუმცა, აღსანიშნავია, რომ ისეთი მოვლენებიც კი, რომლებიც, თითქოს ერთი შეხედვით, არ არიან კავშირში ენერგორესურსების გადამეტებულ და უკონტროლო მოხმარებასთან და დამოუკიდებელ პროცესებს წამოადგენენ, ირიბად და ზოგჯერ პირდაპირ განიცდიან მისგან ზემოქმედებას.

ერთ-ერთი ასეთი მოვლენა არის ოზონის შრის გათხელება.

 

რა არის ოზონის შრე?

ატმოსფეროს ფენებს შორის არის ერთი, რომელიც შთანთქავს მზის მავნე ულტრაიისფერი გამოსხივებას. ეს არის ოზონის შრე, ანუ ოზონსფერო. იგი გვხვდება სტრატოსფეროში 15-იდან 30 კმ-მდე, სადაც წარმოდგენილია ოზონის ყველაზე დიდი რაოდენობა.

ოზონის შრე წარმოადგენს ბუნებრივ ეკრანს და იცავს დედამიწას და მთელ ბიოსფეროს მზის ულტრაიისფერი გამოსხივების მავნე ზემოქმედებისაგან. თუმცა ტქნოლოგიების განვითარებასთან ერთად, გასული საუკუნის 30-იანი წლებიდან იწყება მაცივრებისა და აეროზოლების წარმოების მსოფლიო „ბუმი“. ამ დანადგარების გამართული მუშაობისათვის კი სპეციალური ნივთიერებები – ქლორ-ფტორ-ნახშირწყალბადები (ე. წ. ქფნ) ხდება საჭირო.

ოზონს, ჟანგბადისგან განსხვავებით, აქვს ერთი თვისება – ის ძალიან არამდგრადია და მალე იშლება. ქფნ-ებს კი აღმოაჩნდათ ოზონის სწრაფი დაშლის უნარი. ამიტომ, ქფნ-ებს, ასევე ოზონის დამშლელ ქიმიურ ნივთიერებებსაც (Ozone Depleting Substances, ODSs) უწოდებენ. ამ კოლოსალური რაოდენობის ODS-ებმა კი 30-იანი წლებიდან დაიწყეს სტრატოსფეროში კონცენტრირება. სწორედ იქ, სადაც ოზონის შრეა! და დაიწყო მისი აგრესიული დაშლის პროცესი. ითვლება, რომ თითო მოლეკულა ქლორ–ფტორ–ნახშირბადი ას ათასამდე ოზონის მოლეკულას შლის.

 

განგაში

შეშფოთება ოზონის შრის გათხელების თაობაზე მეცნიერებმა პირველად XX საუკუნის 70-იან წლებში გამოთქვეს. ონკოლოგებმა მთელ მსოფლიოში მიაქციეს ყურადღება, რომ კანის სიმსივნეების რაოდენობამ, რომელიც მანამდე ჩვეულებრივ, სტანდარტულ სტატისტიკაში ჯდებოდა, მთელ მსოფლიოში სწრაფად დაიწყო ზრდა. დღემდე არავინ ამტკიცებს, რომ ოზონის შრის გათხელება პირდაპირ და აუცილებლად კანის სიმსივნეს იწვევს, მაგრამ სტატისტიკა ჯიუტია! საკითხის ღრმად შესწავლის შედეგად კი დაასკვნეს:  შრემ დაიწყო შეთხელება და მოხდა დრამატული რამ – მომაკვდინებელმა ულტრაიისფერმა გამოსხივებამ, რომელსაც ჩვენი ოზონი შთანთქავდა, შრეში იმაზე მეტად დაიწყო „გამოპარვა“, ვიდრე ეს ჩვენი უსაფრთხოდ ცხოვრებისთვისაა საჭირო.

უშუალოდ ოზონის ხვრელი კი (კონცენტრაციის მკვეთრი შემცირების ფენომენი) დიამეტრით 1000 კმ პირველად აღმოაჩინეს 1986 წელს სამხრეთ ნახევარსფეროში ანტარქტიკის თავზე. იგი ჩნდებოდა ყოველ აგვისტოს, ხოლო დეკემბერში ან იანვარში კი ქრებოდა. ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში არქტიკაზე ჩნდებოდა მეორე ხვრელი, თუმცა გაცილებით მცირე ზომებით.

გაჩნდა კითხვა: თუ რატომ დაზიანდა ოზონის შრე ყველაზე მეტად მაინცდამაინც პოლუსების თავზე და არა ყველგან?

საქმე ისაა, რომ ანტარქტიდა ყველაზე ცივი ადგილია დედამიწაზე. მის თავზე ტემპერატურა ხშირად – 80 გრადუსამდეც ეცემა. ამავე დროს ეს ყველაზე ქარიანი ადგილია დედამიწაზე. ეს პირობები ქმნის განსაკუთრებულ ატმოსფერულ მოვლენას – მაისსა და ივნისში კონტინენტის თავზე საათის ისრის მიმართულების უძლიერესი ქარები წარმოიქმნება და აყალიბებს უზარმაზარ მოძრავ წრეს, რომელსაც ანტარქტიკის პოლარული გრიგალი ქვია. ეს გრიგალი (ცხადია სხვა ფაქტორებთან ერთად) „მტვერსასრუტის“ ეფექტით ითრევს დედამიწის ატმოსფერულ ჰაერს თავისკენ. მის თავზე ხდება დედამიწაზე გამოტყორცნილი ოზონდამშლელი ნივთიერებების მუდმივი გადანაცვლება და გრიგალი თითქოს „იწოვს“ ამ ნივთიერებებს, რომლებიც მასში კონცენტრირდებიან და იწყებენ ოზონის შრეზე აგრესიულ შეტევას, რომელიც წლების განმავლობაში სულ უფრო და უფრო თხელდებოდა. დაახლოებით იგივე ეფექტი შეინიშნება ჩრდილოეთ პოლუსზეც, თუმცა შედარებით ნაკლები ინტენსივობით. ამიტომ, თავიდან ოზონის შეთხელება ყველაზე უფრო მეტად სწორედ პოლუსებზე იყო გამოხატული. გარკვეულ კლიმატურ პირობებში ანტარქტიდის თავზე დაახლოებით აშშ-ის კონტინენტური ნაწილის ზომის „ხვრელი“ ჩნდება ხოლმე (რეალურად, ეს ნამდვილი ხვრელი არაა, ეს უბრალოდ შეთხელებული ფენაა). თუმცა, მოგვიანებით შენიშნეს, რომ შეთხელება მარტო პოლუსებზე არ მომხდარა. სამწუხაროდ, ოზონის შრემ შეთხელება ჩრდილოეთის და სამხრეთის ზომიერი სარტყლების თავზეც დაიწყო. ზუსტად იქ, სადაც დედამიწის მოსახლეობის დიდი ნაწილი ცხოვრობს. სწორედ ამ დროს დაიწყეს სხვადასხვა სახის უარყოფითი გავლენის სტატისტიკა ადამიანებისა და ცხოველების ჯანმრთელობასა და მცენარეების მდგომარეობაზე.

 

მსოფლიო საზოგადოების რეაქცია

წლების განმავლობაში პრობლემა იმდენად ცხადი გახდა, იმდენი ადამიანი დაავადდა კანის სიმსივნის სხვადასხვა ფორმით, იმდენი სასოფლო-სამეურნეო სავარგული განადგურდა, რომ  საჭირო გახდა რადიკალური ზომების მისაღება – წინააღმდეგ შემთხვევაში პლანეტას შეუქცევადი ცვლილებები ემუქრებოდა.

შედეგად 1985 წელს ოცმა ქვეყანამ ხელი მოაწერა ოზონის შრის დაცვის შესახებ ვენის კონვენციას. 1987 წელს კი 43–მა ქვეყანამ _ ამ კონვენციის ოქმს (მონრეალის ოქმი), რომლითაც დადგინდა ოზონის შრის დამშლელი ნივთიერებების ხმარებიდან ამოღების ეტაპობრივი გრაფიკი. შემდგომში ამ ხელშეკრულებებს პრაქტიკულად მთელი მსოფლიო შეუერთდა. დღეს ყველაზე აგრესიული ქლორ–ფტორ–ნახშირწყალბადები უკვე ამოღებულია ხმარებიდან. თუმცა სტრატოსფეროდან მათ გაქრობას კიდევ რამდენიმე ათეული წელიწადი დასჭირდება.

 

ბრძოლა გრძელდება

თუმცა, ბრძოლა არ დამთავრებულა და მნიშვნელოვანია, რომ მასში საკუთარი წვლილი ყველამ შევიტანოთ. ინდივიდუალურ დონეზე, რიგით მოქალაქეებს, რისი გაკეთებაც შეგვიძლია არის, მაგალითად: იმ  აეროზოლურ პროდუქტებზე უარის თქმა, რომლებიც შეიცავს ან მზადდება ნაწილაკებით, რომლებიც ანადგურებენ ოზონს.

ასევე, აღმოჩნდა, რომ ენერგიის დაზოგვასა და მის ეფექტიანად გამოყენებას შეუძლია მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანოს არა მხოლოდ სათბური გაზების გაფრქვევისა და გარემოს დაბინძურების შემცირებაში, არამედ ოზონის შრის დაცვაშიც!

 

 

 

ენერგიის დაზოგვა და ეფექტიანად გამოყენება ოზონის შრის სადარაჯოზე

ერთი შეხედვით, თითქოს, წიაღისეული საწვავის მოხმარების შემცირებას, განახლებად ენერგიებზე გადასვლას, ენერგორესურსების დაზოგვასა და მის გონივრულად მოხმარებას კავშირი არ აქვს ოზონის შრის გათხელებასთან, თუმცა, უნდა გავიხსენოთ, რომ ბუნებაში ყველაფერი ერთმანეთთან უკუკავშირშია.

დავფირდეთ, რა მიზნით იხარჯება ყველაზე დიდი მოცულებით ენერგია? რა თქმა უნდა, გათბობა-გაგრილებაზე. ხოლო, თუ მაცივარი ან კონდიციონერი ისე არ გაცივდება, როგორც საჭიროა, შეიძლება გაჟონოს ქლორ-ფტორ-ნახშირწყალბადმა. იგივე ეხება ავტომობილის კონდიცირებასაც.

შესაბამისად, თუ საყოფაცხოვრებო ან/და კომერციულ ფართებსა და სათავსებში გამოვიყენებთ თბომაიზოლირებელ მასალებსა და გავატარებთ შესაბამის ენერგოეფექტიანობის ღონისძიებებს, რომლებიც საშუალებას მოგვცემს მინიმუმადე შევამციროთ კონდინციონერისა და გათბობის გამოყენება, აღნიშნული არა მხოლოდ დაზოგავს ენერგიაში გადასახდელ თანხებს ჩვენს ბიუჯეტში და შეამცირებს სათბური აირების ემისიას, არამედ მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს ოზონის ფენის დაცვასაც, რადგან ნაკლები კონდინციონერი და მაცივარი ნიშნავს ნაკლებ ოზონის ფენის დამშლელ ნაწილაკების გაფრქვევას ატმოსფეროში.

არანაკლები მნიშვნელობა აქვს ენერგოეფექტიანობის სხვა ისეთ ზომებსაც, როგორებიცაა, მაგალითად ინდივიდუალური ავტოსატრანსპორტო საშუალებების, რომლებიც აღჭურვილია კონდიცირების სიტემებით, საზოგადოებრივი ტრანსპორტით ან ველოსიპედით ჩანაცვლება, ან თუნდაც, ენერგიის დამზოგავი ნათურების გამოყენება.

უმნიშვნელოვანესია ასევე, ძველი საწარმოო თუ საყოფაცხოვრებო ტექნიკის თანამედროვე,  ენერგოდამზოგავი ალტერნატივებით ჩანაცვლებაც. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული მოითხოვს გარკვეულ ფინანსურ ინვესტიციას, აუცილებელია იმის გააზრება, რომ შემდგომში მათ მიერ დაზოგილი ენერგია სრულად ახდენს დახარჯული თანხის კომპენსირებას და ყველაფერთან ერთად, მეტი შანსია, რომ მსგავს მოწყობილობებში უკვე აღარ იყოს გამოყენებული მავნე ნივთიერებები და დაზიანებისა და ხარვეზის შედეგად, გარემოს დაბინძურების შანსებიც მინიმუმადე მცირდება.

მოყვანილი მაგალითები და მიზეზები კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს წიაღისეული საწვავის მოხმარების შემცირებასა და განახლებად, სუფთა ენერგიებზე გადასვლის აუცილებლობაში, ასევე, არსებული ენერგორესურსების გონივრულად და ეფექტიანად გამოყენებაში, რომელიც მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს კლიმატის ცვლილების, გარემოს დაბინძურებისა და სიღარიბის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

ნინო სამდაშვილი